نبود اعتبار عامل فرسایش بنای ۸۵ ساله/مدرسه صفوی در حرف ماندگار شد
خبرگزاری مهر، گروه استان‌ها- ونوس بهنود: ۸۵ سال قبل در کنار بانک ملی ایران شعبه مرکزی درست در محدوده مرکزی شهر اردبیل آلمانی‌ها بنایی را ساختند که هنوز که هنوز است اعجاز معماری آن هر بیننده‌ای را شگفت‌زده می‌کند.
مدرسه صفوی که از پشت‌بام آن به شکل عقابی با بالاهای افراشته است یکی از بناهای تاریخی کم‌نظیر در اردبیل محسوب می‌شود که به دلیل قدمت و ویژگی‌های منحصربه‌فرد آن دو سال پیش به همراه مدرسه امام خمینی بیله سوار به‌عنوان مدارس ماندگار اردبیل انتخاب شد.
این انتخاب به جهت توجه ویژه به این مدارس صورت گرفت تا بخشی از این دو مدرسه نیز به موزه تبدیل شود و اعتبارات ویژه‌ای برای تعمیر و تجهیز و نگه داشت آن اختصاص یابد.
بااین‌وجود بررسی وضعیت فعلی مدرسه نشان می‌دهد اصول معماری که مهندسان آلمانی به کار بردند تنها عامل بازدارنده این بنا از تخریب و فرسایش کامل است و رسیدگی‌های بعدی چندان قابل‌توجه نیست.
نبود یک تیرآهن در کل بنا
تدبیر معماری این ساختمان به حدی متناسب با اقتضائات، نیازها و شرایط اقلیمی و جغرافیایی است که نه بارش‌های سالانه برف و باران، نه زلزله شش ریشتری، نه استفاده مکرر از این بنا و نه هیچ اتفاق دیگری نتوانسته مدرسه صفوی را به زمین بزند و در تمامی سال‌هایی که بر آن سپری شده تمامی باید و نباید های معماری امروزی که گفته می‌شود عمر مفید ساختمان باید حدود ۳۰ سال باشد را به علامت سؤال تبدیل کرده است.
مدرسه صفوی در سال ۱۳۰۹ با همکاری مهندسان آلمانی و گروهی از معماران اردبیلی و مردم خود شهر به‌عنوان یکی از مدارس مطرح این شهر احداث شد و با نامی که گرفت خود معرف سابقه تاریخی شکل‌گیری حکومت صفوی در این شهر بود.
به گفته مدیر فعلی مدرسه مصطفی حضرتی در کل پیکره این مدرسه حتی یک تیرآهن استفاده نشده است و تمامی دیوارها و سقف‌ها از تیرهای چوبی احداث شده‌اند.
وی در گفتگو با خبرنگار مهر افزود: بر اساس مطالعات مکرری که از این بنا شده در کل سقف آن فقط از تیرهای چوبی استفاده شده و حتی در زیر زمین آن نیز طاق قوسی با چوب ساخته شده است.
حضرتی تأکید دارد که نه‌تنها استفاده نکردن از تیرآهنی از استحکام بنا نکاسته بلکه در تمام این سال‌ها، ساختمان بدون اینکه کوچک‌ترین مشکلی داشته باشد سرپا بوده است.
وی تأکید دارد که بعد از گذشت بیش از هشت دهه سقف این بنا نیازمند تعمیر است و بااین‌وجود نه‌تنها ماندگار شدن مدرسه موجب توجه مسئولان به آن نشد بلکه هزینه یک میلیارد ریالی برای تعمیر سقف مدرسه نیز به بهانه کمبود مالی تأمین نشده است.
این ساختمان که در دوطبقه احداث شده است در ابتدا محوطه بزرگی تا کوچه اسلامی داشت که بعدها حیاط مدرسه با ساخت سالن امام خمینی، پژوهشکده و دبیرستان مدرس و سالن ژیمناستیک کوچک و کوچک شد.
بعدها در انتهای حیاط پشتی مدرسه ساختمانی به‌منظور تأمین نیاز مدرسه احداث شد که نزدیک به ۴۰ سال قدمت دارد.
در محوطه حیاط مدرسه پناهگاهی نیز در زمان جنگ ایران و عراق احداث شد تا در صورت نیاز مورداستفاده قرار گیرد. پناهگاهی که سقف آن بتنی و همچنان قابل‌استفاده است.
پیش‌بینی عایق حرارتی در زمستان‌های سرد
علاوه بر این دیوارهای این ساختمان به عرض یک متر با گل و کاه عایق‌بندی شده است. موضوعی که علم جدید معماری و عمران به آن تأکیددارند و کاه و گل به دلیل تناسب و آمیختگی با اقلیم اردبیل به‌درستی در عایق‌بندی جواب می‌دهد.
به گفته مدیر مدرسه دیوارهای عایق‌بندی موجب شده نفوذ هوای گرم در تابستان و به‌ویژه هوای سرد در زمستان اندک باشد و اتاق‌ها یا به بخاری نیاز نداشته باشند و یا با بخاری کوچکی گرم شوند.
حضرتی با اشاره به عایق‌بندی پنجره‌های مدرسه اضافه کرد: تمامی پنجره‌ها در هر دو طرف ساختمان دوجداره است و درواقع در گذشته دو پوشش شیشه‌ای و در برخی جاها علاوه بر دو پوشش درهای چوبی روی پنجره تعبیه شده تا به تناسب شرایط آب‌وهوایی باز و بسته شوند.
موضوعی که مشابه آن را می‌توان در خانه‌های خوش‌ساخت تاریخی اردبیل و حتی در بقعه شیخ صفی‌الدین اردبیلی نیز مشاهده کرد.
وی افزود: با چنین معماری درواقع ما در زمستان هوای گرم و در تابستان هوای خنک داریم و یکی از مهم‌ترین مشکلات ساختمان‌های اردبیل به دلیل شرایط آب‌وهوایی این شهر عملاً در این ساختمان مشاهده نمی‌شود.
حضرتی به نکته دیگری نیز اشاره کرد و آن اینکه تمامی درهای این مدرسه چوب تو پر و تخته است و موجب شده درها سنگین باشد و در وزش باد که خصیصه دائمی آب‌وهوای اردبیل است کوبیده نشود.
وی افزود: متأسفانه امروز درها از تخته سه‌لای ساخته می‌شود و میانه آن توخالی است و همین موجب کوبیده شدن در با یک وزش باد می‌شود.
علاوه بر این‌ها سقف بلند این مدرسه بر اساس یکی از مهم‌ترین اصول معماری تنظیم شده است. هرچند ارتفاع سقف در بخش‌های مختلف بنا متفاوت است اما در بلندترین بخش به ۴.۵ متر می‌رسد. سقف بلند همواره موجب آرامش ساکنان بوده و به جریان هوا و تهویه آن کمک می‌کند. در مقابل سقف‌های کوتاه امروزی از عوامل افسردگی است و متأسفانه به‌غلط با تزئین سقف‌های کاذب کوتاه‌تر نیز می‌شود.
پی‌سازی این مدرسه با تخته‌سنگ‌های بزرگ موجب شده است دوام آن به چند دهه برسد. به گفته مدیر مدرسه در حال حاضر برخی از این تخته‌سنگ‌ها نیازمند مرمت است و به دلیل محدودیت‌های مالی عملاً انجام نمی‌شود.
وی از اعجازهای معماری این بنا را زیر زمین آن عنوان کرد که با تعبیه شدن پنجره‌های کوچک در دو طرف ساختمان موجب شده کوچک‌ترین اثری از رطوبت باقی نماند و فضای مطلوبی برای انبار کردن وسایل موردنیاز مدرسه فراهم سازد.
علاوه بر این انتخاب سقف شیروانی برای این مدرسه به گفته حضرتی با این هدف بوده که بارش برف به‌سرعت آب شود و همین موضوع خود استحکام بنا را افزایش دهد.
تمامی پایه‌های سقف شیروانی این بنا نیز از تخته‌های چوبی ساخته شده است و حتی در یکی از اتاق‌های زیرشیروانی فضایی فراهم ساخته تا بتوان نسبت به تعمیرات احتمالی اقدام کرد.
چاه آبی که در تمام ساختمان لوله‌کشی دارد
کل مساحت مدرسه صفوی که امروز به‌عنوان مدرسه شاهد(شهید پیرزاده) شناخته می‌شود چهار هزار و ۹۰ مترمربع است.
مساحت زیربنای آن هزار و ۷۲۷ مترمربع و دارای ۱۴ کلاس درس با ۲۹۴ دانش‌آموز است.
در یکی از اتاق‌های اداری فعلی این ساختمان لوله‌کشی مشاهده می‌شود که درواقع از یک سو به چاه آب و از سوی دیگر به انبار آب متصل است.
در گذشته که سیستم لوله‌کشی در شهر اجرا نشده بود به تدبیر مهندسان معمار این بنا چاه آبی احداث می‌شود و در تمامی ساختمان ازجمله سرویس‌های بهداشتی و آزمایشگاه لوله‌کشی می‌شود بطوریکه فلکه‌های آن همچنان قابل‌مشاهده است.
به گفته حضرتی این چاه آب مخازن ۲۲۰ لیتری داشته که بعد از پر شدن با سر ریز کوچک از فلکه کارکنان را مطلع می‌کرد و درواقع نیاز آبی مدرسه همیشه تأمین بود.
در بخش‌های مختلف ساختمان شیرفلکه‌هایی که به‌منظور استفاده از آب مخزن باز و بسته می‌شده قابل‌مشاهده است و هرچند روی چاه آب مسدود شده اما این اعجاز معماری همچنان می‌تواند الگوی معماران امروز به‌ویژه برای ساخت بنایی با در نظر گرفتن تأمین نیاز بنا در شرایط بحرانی باشد.
تعریف فضاهای آموزشی جذاب در بنا
در طول سال‌های فعالیت این مدرسه دانش‌آموزان بسیاری فارغ‌التحصیل شده و در گستره استانی، ملی و بین‌المللی خوش درخشیده‌اند و برخی امروز به‌عنوان چهره‌های به نام در عرصه جهانی شناخته می‌شوند.
مدیر مدرسه با نام بردن تنی چند از این دانش‌آموزان متذکر شد: از جمله دکتر پیرموذن، مهندس بارسی، علی دایی، صمد ملکی و حسن ملکی و دکتر وهاب زاده از چهره‌های به نام شهر و فارغ‌التحصیلان این مدرسه هستند.
بخشی از قابلیت این مدرسه در تربیت چهره‌های موفق درواقع به تدبیر آن زمان مهندسان برمی‌گردد که بخش‌های لازم آموزشی که این روزها تحت عناوین مختلف از سوی کارشناسان مطرح می‌شود، تدارک دیده شد.
به گفته حضرتی بررسی پرونده‌های آموزشی نشان می‌دهد برای ثبت‌نام به این مدرسه باوجوداینکه جزو مدارس نادری بود که شهریه دریافت می‌کرد، به دلیل معلمان مجرب و امکاناتی که داشت رقابت وجود داشته و خانواده‌های سرشناس فرزندان خود را به این مدرسه می‌فرستادند.
وی افزود: هرچند این مدرسه مساحت بزرگی دارد اما فقط پنج کلاس درس داشته و مابقی به فضاهای دیگری ازجمله سالن سخنرانی، نمایش و آمفی‌تئاتر، آزمایشگاه و حیاط بزرگی برای ورزش دانش‌آموزان اختصاص یافته است.
به گفته مدیر این مدرسه آزمایشگاه این مدرسه همچنان برخی ابزارهای ۸۰ ساله را مورداستفاده قرار می‌دهد؛ بطوریکه شیرهای فلزی که آلمانی‌ها کار گذاشته‌اند هنوز استفاده دارد.
آنچه در این آزمایشگاه دیدنی است میزهای بتنی است که بتواند در مقابل انواع آزمایشات دوام داشته و خود به دردسر دانش‌آموز تبدیل نشود.
لوله‌کشی آب در آزمایشگاه نیز وجود دارد و هنوز که هنوز است قفسه‌های چوبی با درهای شیشه‌ای ریلی مورداستفاده قرار می‌گیرد.
هرچند امروز مدرسه شاهد هوشمند شده و تمامی ۹ کلاس آن به تجهیزات هوشمند ازجمله پروژکتور مجهز است اما همچنان تجهیزات با کیفیتی که در ابتدای ساخت مدرسه به کار برده شده قابل‌استفاده است.
آپارات مدرسه با ظرفیت ۱۵۰ نفر
بخش قابل‌توجه دیگر در این مدرسه یک آپارات کوچک به مانند سینماهای قدیمی است که به گفته حضرتی پیش‌تر برای پخش فیلم مورد استفاده قرار می‌گرفته است.
توجه به ساخت چنین بخشی در مدرسه ۸۰ سال قبل که حتی به‌سختی سینما در خود اردبیل مشاهده می‌شد قابل‌توجه است. تا جایی که گفته می‌شود این مدرسه محل برخی سخنرانی‌های مهم شهر بود.
این آپارات که به سالن آمفی‌تئاتر مدرسه دریچه‌ای دارد برای پخش فیلم‌ها مورداستفاده بوده و در حال حاضر با تغییر کاربری بخش‌های مختلف مدرسه ازجمله سالن سخنرانی مورداستفاده نیست.
درواقع مدرسه صفوی بسیار پیش‌تر از آنکه مفهوم مدارس هوشمند به ذهن کارشناسان آموزشی خطور کند مجموعه کیفی برای آموزش دانش‌آموزان را تدارک دیده است.
مدرسه‌ای که امروز در گروه مدارس مهر ماندگار اردبیل قرار گرفته و خود به‌تنهایی الگوی کامل و جامعی از معماری است و تمامی اصول حتمی ساخت‌وساز که امروز مهندسان جوان ازبر می‌کنند را کنار زده و با بهره‌گیری از فنون قابل‌توجه توانسته مدت مدیدی کارکرد داشته باشد. همین کارکرد ممتاز ضرورت توجه ویژه به این مدرسه را می‌طلبد.
هرچند خبرنگار مهر موفق به دریافت نظرات مدیران نوسازی مدارس استان در خصوص برنامه تعمیر و تجهیز آن را نشد اما در صورت اتخاذ تصمیمی برای حفظ این بنا آماده انعکاس نظرات مسئولان است.
