قوام و مصدق که شیوه ای متناقض داشتند

انتخاب خبر- عرفان قانعی فرد*: افسوس که چرخ کج رفتار روزگار و تاریخ یک جاده ای یک طرفه‌اند و بازگشتی هم نیست. یک رجل سیاسی مهم قرن بیستم ایران، احمد قوام  یا "قوام السلطنه" است که در آذر 1252 در تهران متولد شد. احمد قوام از 17 سالگى به محفل بزرگان سیاست راه یافت (ناصرالدین شاه ، مظفرالدین شاه و...) و گویا در آغاز 30 سالگی لقب «قوام السلطنه‌» را به وی داده اند. و تکلمش به زبان فرانسه هم شهره خاص و عام.

با شیوه و مکتب سیاسی عقلانی و خردمندانه. هرچند در عرصه سیاست " بی پدر و مادر" ، کمتر سیاستمدار " باپدر و مادر " ( به معنای اصیل و دارای اصل و نسب) می توان همچو او جست، با اصل و نسب قاجاری ، برخاسته از خانواده‌ای اشرافی و زمیندار؛ فردی تحصیل کرده اروپا. اما بعدها به خاطر هوچی گری مصدق السلطنه و قدرنشناسی شاه، خانه نشین شد. کسی که در مقطع های حساس ایران زمین، نخست وزیر بوده. کلا  5 بار ( اواخر دوران احمدشاه و اوائل  دوران محمدرضا شاه ) نخست وزیر شد. و بنا به فتنه ها، کابینه‌هاىش عمری کوتاه داشتند.

گرچه بعدها قوام از مهمترین و موثرترین سیاسمتداران دوران پهلوی شد اما از همان اوایل - که والی خراسان بود - دشمن قسم خورده کم نداشت. مانند سیدضیاءالدین طباطبایى که با محمدتقی خان پسیان - فرمانده ژاندارمرى- زد و بند کرد و 55 روز به زندانش افکند. ( 13 فروردین 1300) و اموالش نیز تاراج. در همان اواخر بهار 1300 که احمد شاه قاجار دل خوشی از سیدضیاء نداشت و از ظهور او و همراهی رضا شاه نگران بود، قوام را نخست وزیر کرد و بعد از ظهر 8 خرداد 1300 مستقیماً از زندان راهى قصر فرح‌آباد شد و با احمدشاه به مدت 4 ساعت به گفتگو نشست‌. شرط هایش را گفت و  نخست وزیری را پذیرفت. و در آغاز مجلس چهارم در اول تیر 1300 (پس از دوران فترت 6 ساله بعد  از جنگ جهانی اول) - به اعتبار برادرش وثوق الدوله و حمایت احمدشاه- رأى اعتماد گرفت.

قوام السلطنه در اولین قدم ، زندانیان سیاسی را آزاد کرد. و کمر همت به بازسازی و سازندگی بست . و باید با حکمت خاصی ، عصیان ها ، آشوبها و شورشهاى سراسر کشور را آرام می کرد. ( مانند قیام ضد امنیتی و کودتای سرهنگ پسیان در خراسان که  از ۱۲ فروردین ۱۳۰۰ شروع شده بود ؛.و یک حرکت یاغی گری و خودسرانه علیه دولت مرکزی بود و عاقبت غائله بنابه دوستی ها و روابط قوام با عشایر و خوانین خراسان در نهم مهر همان سال پایان گرفت و کردهای قوچان پس از نبرد سرش را از تن جدا کردند و به قوچان بردند. بماند که بعدها ( بیشتر در زمان مصدق السلطنه) - و به کذا - وی را قهرمان حق پرست و وطن پرست و آزاده  و ...نامیدند و همان سنت مرده پرسیتی و قهرمان تراشی ).

البته نقش قوام را  در  " به امضاء‌ رساندن فرمان مشروطیت و نظامنامه‌ی انتخابات" و ... مشهور است.  اما مخالفت بیشتر قوام با با نفوذ زیاد انگلستان بود و می خواست که امریکا توازن حضور روس و انگلیس در ایران را برعهده داشته باشد و نه روس و نه انگلیس به تاراج ملک و مملکت نپردازند و دراین باره هم اقدام کرد (مانند : واگذارى امتیاز استخراج نفت شمال به مدت 50 سال به شرکت امریکایى «استاندارد اویل‌» با امضا قرارداد در  واشنگتن توسط حسین علاء و تائید مجلس در  30 آبان 1300 اما بعدها شکست خورد). گرچه امریکا هم در آن زمان چندان قدرتی در قیاس با انگلستان نداشت.  بعدها واگذارى امتیاز نفت شمال به شرکت «سینکلر» را به تصویب رساند و هم - در آذر 1301- هیأتى از مستشاران مالى امریکایى ( به ریاست آرتور میلسپو ) را هم به تهران دعوت کرد.  تا به مدت 5 سال امور مالى ایران را نظم و سامان بدهد.  

قوام به خاطر حفظ دوستی با همسایه شمالی ؛ پیمان دوستی ایران و شوروى را ، نهایى کرد(با تائید در مجلس چهارم ؛ ر 23 آذر 1300). و عملا زمینه  مداخله امنیتی روس ها در شمال  ایران را فراهم کرد تا حمایت مالی- نظامی روسیه از شورش مسلحانه کمونیست‌هاى گیلان قطع شود. هرچند روس ها برای خود و منافع خودشان، حق دخالت را محفوظ می دانستند.  قوام درسیاست خارجی درست و منطقی، پیش آهنگ بود. فردی دارای اصول و اخلاق؛ عملگرا و طرفدار دیپلماسی آرام و بازی پیچیده در تعامل با قدرت های بزرگ. قوام السلطنه در دوران اول صدرات خود که 8 ماه به طول انجامید، مصدق ( فاقد تحصیلات حقوقی و مالی را) داخل کابینه کرد وزیر مالیه اش نامید. بهرحال نسبت فامیلی داشتند. براى مصدق السلطنه هم ( برای مهلتی مشخص)در زمینه اصلاحات مالى اختیارات کامل گرفته بود. اما مصدق خواهان تمدید بود و با برخی از نمایندگان مخالف تمدید اختیارات وزیر مالیه ( و آشنا به ذات مصدق) ، درگیر شد و قوام هم بنا به رسم جوانمردی و اصالت، تمام قد  از مصدق حمایت کرد اما وقتی دید که فایده ای ندارد ، در 29 دى 1300 پس از 230 روز، عطای  صدارت را به لقایش بخشید و استعفا کرد. چندان در قید و بند عنوان و مقام نبود [. یعنی قوام بخاطر دفاع از مصدق در برابر مجلس - که اختیارات می‌خواست و مجلس نمی‌داد - از نخست وزیری استعفا داد. اما همیشه مصدق ، قوام را رقیب سیاسی خود دیده اما ناشی از توهم بود زیرا حد و اندازه آن دو قیاس مع الفارق است. و مصدق همیشه به وی بی حرمتی کرد مانند سال 1320-1324 و نقدهای شدید؛ تهمت به قوام مبنی بر تضعیف مجلس  در 1325-1326 و یا 1331 که وی را آلت دست لندن نامید!  ]

 5 ماه نگذشته بود که در روز 26 خرداد 1301 احمد شاه قاجار، دوباره نخست وزیر دانای خود - قوام - را به این سمت منصوب کرد. ( که 16 سال از امضافرمان مشروطیت توسط مظفرالدین شاه - در ۱۴ مرداد ۱۲۸۵- می گذشت) قوام تا حدی با برخی از سیاست های رضا شاه مخالف بود حتی بخاطر برخی مسائل مانند گمرگ و خزانه و ... با تهدید دور و نزدیک رضا شاه هم روبرو بود. شاید در این باره، نظم قوام بر رضا شاه برتری داشت. اما وقتی که قوام به تشکیل کابینه دوم خود در 26 خرداد 1301، پرداخت و خودش، مسئولیت وزارت خارجه را برعهده داشت.. اختیار وزارت جنگ در اختیار رضا شاه بود. یعنی نظر مخالف را هم تحمل می کرد و بیشتر برایش همکاری گروهی مطرح بود نه جناحی. اما رضا شاه هوس و سودای دیگر داشت و قوام را هم سد راه خود می دید!

در مجلس نوعی دوگانگی پدید آمد برخی مخالف وزارت جنگ توسط رضا شاه بودند و البته برخی مطبوعات هم علیه قوام قلمفرسائی یا تحریک افکار عمومی می کردند. و ذهنیت افکار جامعه و روحانیون آن ایام ایران، علیه قوام شورانیده شد و نمایندگان مجلس - که منافع خود را در خطر می دیدند - به استیضاح وى نشستند و قوام بعد از 8 ماه زمامدارى در 5 بهمن 1301 از دور دوم نخست وزیرى اش  استعفا کرد و رفت . یک سال گذشت و درتابستان 1302 که کم کم مجلس 5 گشایش می یافت ، او هم نماینده مردم تهران در مجلس بود اما رضا شاه ول کن داستان نبود. برایش پرونده ای ساخت و در 24 مهر 1302 به توطئه براى قتل رضا خان پهلوی  متهم و سپس بازداشت و در 30 مهر با وساطت خیراندیشانه احمدشاه از زندان آزاد و فرداىش به اروپا تبعید شد. پس از تغییر سلطنت قاجار و آمدن رضاه شاه  و شفاعت وثوق الدوله،  قوام  به ایران بازگشت. به لاهیجان رفت و برای گذراندن امورات رندگی، به کشاورزى و برنجکارى و چایکارى پرداخت تا شهریور 1320 که ستاره بخث رضا شاه افول کرد و قوام هم 16 سال سکوت و گوشه گیری برگزیده بود. (بهترین سالهای عمرش را که می توانست در سیاست ایران، نقش آفرینی کند )

یک سال پس از آمدن محمدرضا پهلوی، که ایران در اشغال نیروهای متفقین بود و قوام هم کم کم 69 سال سن داشت و دیگر خبری از رضا شاه نبود،  برای دور سوم به نخست وزیری مملکت برگزیده شد (10 مرداد 1321 ) که 6 ماه به طول انجامید. اما رسالت تاریخی اش را انجام داد.  اما مشکلات از در و دیوار آن ایام پر آشوب می ریخت. افسار کشور از هم گسیخته شده بود. احزاب سیاسی که مانند قارچ یک شبه تشکیل شده بودند و کارشان صرفا مداحی شاهنشاه بود به مخالفت و اهانت علیه قوام برخواسته بودند و اهانتشان تنها وسیله توجیه خود بود. از دیگر سو دربار شاه هم نگران عرض اندام و اقتدار قوام بودند زیرا جزو شخصیت های بین المللی بود که آمریکا و شوروی و انگلستان هم توجه ویژه ای به او داشتند. کسی باید ایران را نجات می داد که توان گذراندن کشتی از گرداب را می داشت. طبعا محمد رضای جوان در برابر پیر دوران دیده و کارآزموده ای مانند قوام، حرفی برای گفتن نداشت! شاید از 3-4 سالگی هم قوام را ندیده بود! می گویند وقتی به دیدار محمدرضا رفته گفته " ماشالله چقدر بزرگ شده اید!" و چه بسا تحبیب وی را هم تحقیر معنی کرده باشند! و یا همیشه محمد رضا شاه را " این پسره" خطاب می کرده است.

قوام در این دوران نظر آمریکایی ها را جلب کرده بود و دوباره مستشاران آمریکایی (میلسپو و شوارتسکف) و نظامی های آمریکا به کشور آمدند و حتی لایجه آن هم در مجلس تصویب شد (21 آبان 1321). بعد مملکت نیاز مالی داشت و او اسکناس چاپ کرد تا نیازمالی متفقین را برآورده کند و تهران اشغال نظامی نشود و زیر چکمه و پوتین نظامی ها، تاراج نگردد. شاه جوان و نمایندگان مجلس هم دل واپس !. گرانی و تورم منجر به تظاهرات شد و این فشارها تخت بخت قوام را دوباره به زیر کشانید. البته در آن تظاهرات تاراج گری شد و بسیاری افراد هم به خاک و خون کشیده شدند. اما مزاحمت ها مانع او بود و به خاطر دخالت شاه و عدم همرامی نمایندگان استعفا داد و رفت (24 بهمن 1321). اما هر کسی بر صدارت رئیس الوزرای می نشست، تدبیر خاصی نداشت و جماعتی فرصت طلب هم در آن کارزار به فکر جیب مبارک بودند و کسی را غم مردم و مملکت نبود. آشوب و عصیان اکثر جاهای کشور را فراگرفت.. پشت هر تحریک هم دست پنهان تطمیع انگلیس و روس ملموس بود. خوش خوشان تجزیه طلب ها شده بود.  ابل قشقایی در فارس دست به اسلحه بردند، خوزستان هم، و بعد هم خودمختارى آذربایجان و.... کردستان.

سه سال  بدین منوال گذشت و چه بسا بسیاری از جاهای ایران، سرزمین بلاصاحب بود و فضای سیاسی ایران پر از تشنج.  برای بار چهارم، قوام ، مأمور تشکیل کابینه شد. ( 8 بهمن 1324). مظفر فیروز هم به عنوان معاون سیاسى و پارلمانى خود برگزید. (که به عنوان دشمن های خونی رضا شاه معروف است) حزب توده هم در آغاز قوام را پیرو و مدافع سیاست روس می دانست و به این سبب موافق او بود. اما قوام برای حذف حزب توده از گردونه سیاست ایران ( که  از مهر 1320 به کمک شوروی درست شده بود) حزب دمکرات ایران را پایه گذاری کرد ( با همراهی افرادی مانند حسین مکی ، علی امینی ، منوچهر اقبال، ابوالحسن ابتهاج، حسین پیر نیا و..)

مماشات و گفتگو با شوروی آغاز شد. قوام معتقد بود که شوروی در ایران مطامع ارضی دارد و خطری برای استقلال کشور است اما آمریکا چنین نیست و چه بسا می تواند خنثی کننده توطئه انگلیس و روس در ایران باشد . اما حزب کمونیست در ایران تاخت و تاز داشت. به دستور شوروی کردها حرکتی جدایی طلبی - تحت نام خودمختاری کردها در جمهوری مهاباد (سه شنبه، ۲ بهمن ۱۳۲۴)- را سامان داده بودند و در تبریز هم جمهوری تبریز(۲۱ آذر ۱۳۲۴)

قوام ملاحظه کرد تا پایان دوره 4 مجلس، کمتر از یک ماه فرصت باقی است و معرفی کابینه را 20 روزی به تاخیر انداخت که برخی می گویند چند ساعت قبل از سفرش به مسکو(29 بهمن 1324) . قول و قرارهایی که به حزب توده داده بود، روس ها را به استقبال نه چندان گرم از وی واداشت و استالین با قیافه ای حق به جانب و پر توقع، به مذاکره با او نشست . یک سیاستمدار کاردرست و هوشمند ایرانی که خوب می دانست روس ها به دنبال چه هستند ! اما بالطبع روس ها و مخالفان توطئه پرداز قوام در تهران، نمی دانستد در ذهن و فکر او چه می گذرد و چه بسا برخی گمان می کردند که دستش نزد روس ها رو شده ! اما گویا انسانی ماهر، تودار و دیر باور مثل قوام را نشناخته بودند که تاکتیک مذاکره با می داند و ترسو نیست بلکه دل آرام است !

تاریخ خروج سرباز روس از ایران تعیین شد و روس ها هم - بنا به پیشنهاد حزب توده - چشمشان به امتیاز نفت شمال بود. قوام به تهران بازگشت (16 اسفند 1324)  با خروج ارتش سرخ از ایران، قوام وزیران توده‌اى را از دولت اخراج و انحلال دولت را اعلام داشت و دولت جدیدى تشکیل داد و «وقتی ارتش سرخ از ایران بیرون رفت، جمهوری خودمختار کردستان مانند گوسفند بدون شبان بسان بنای مقوایی و پوشالی درهم ریخت. ۱۶ آذر ۱۳۲۵ » و نیز با تجهیز و بسیج ارتش و ورود به تبریز ( 21 آذر 1325) آذربایجان ایران نجات یافت و پیشه وری به شوروی گریخت.   امتیازی هم به روس ها داده نشد و در مجلس توافق ها لغو شد (29 مهر 1326). دیگر روس ها به قوام اعتمادی نداشتند و بسان انگلیسی ها مخالف قوام و خواهان برکناری وی از قدرت بودند و از آن روز تا امروز ( طرفدران حزب توده و مصدقی و ...) سعی در تخریب چهره این  سیاستمدار مشروطه خواه و شیفته تمامیت ارضی دارند !

براستی در غائله آذربایجان ، روس‌ها رسماً نمی‌خواستند آذربایجان را به ایران پس بدهند و بالاخره تحت فشار آمریکا و تهدیدهای ترومن و دیپلماسی بسیار ماهرانه قوام السلطنه ناچار شدند دست از آذربایجان بردارند و باید نقش قوام‌السلطنه در ماجرای آذربایجان را قدرشناسی کنیم. که با سیاست درست پای  آمریکا  به ایران  را در برابر شوروی گشود و سیاست آمریکا حمایت از ایران و مخالفت با تجزیه طلبی بود.

در موقعیتی بحرانی ضرورت‌های سیاسی حاکم برجامعه را به درستی تشخیص داد و به دلیل دکترین سیاست خارجی پیچیده‌ و راهبرد درست، توانست بحران را از سر مملکت بگذراند و تداوم کشور را ( در پرهیز از فرورفتن در باتلاق سلطه روس و انگلیس) حفظ کند و توانست از اختلاف دوبلوک در ماجرای آذربایجان و فتنة فرقة دموکرات با مهارت تمام به نفع کشور و منافع ملی بهره بگیرد، کمتر عنصر سیاسی یا رجلی از رجال آن دوره هست که به اهمیت این موضوع و تأثیر آن در سرنوشت کشور به درستی پی برده و جرأت کرده باشد نتایج سیاسی لازم از این وضع را برای کشور ما بگیرد و توصیه‌های لازم را بدون واهمه بگوید و بیان کند( مگر شادروان خلیل ملکی.)

هرچند در 15 مرداد 1325 بنا به دستخط محمدرضا پهلوی ، لقب جناب اشرف هم به قوام داده شد اما مجلس ساز مخالف با قوام می زد و شاه هم نمی دانست که چگونه با قوام باید تعامل کند؛ بدین خاطر این شخصیت برجسته سیاسی، استعفا داد (18 آذر 1326) و راهی اروپا شد  در این ایام مصدق السلطنه برای خود دم و دستگاه درست کرده بود و با حمایت انگلستان نخست وزیر هم شده بود ( اردیبهشت 1330 ) و بعدها برای این رفتارها ، قوام دل خوشی هم از مصدق نداشت. اما به سادگی نمی شد بت مصدق را شکست.

همیشه هم در زمان ها بحرانی با اقتدار برکرسی نخست وزیری تکیه زده است. اما بهرحال پس از پیروزی بزرگ  ملی در بازپس گرفتن آذربایجان و کردستان؛ شاه نمی خواست که قوام این افتخار را برباید که شایسته هم بود ! به قول خودش  در نامه خطاب به شاه" افسوس و هزار افسوس که نتیجۀ جانبازی ها و فداکاری های فدوی را با کمال بی رحمی و بی انصافی تلقی فرمده اند.... با رقت قلب و سوزدل به عرض برسانم که فقط نتیجه تدبیر و سیاست این فدوی بود که بحمدلله مشکل آذربایجان حل شد. (خردادماه 1329)  "

باآغاز به کار دور جدید مجلس 17 و شش‌روز پس از صدور فرمان نخست‌وزیری مصدق، شاه از وی اسامی وزرا را می خواند و شاه متوجه می شود که نام وزیر جنگ نیست وقتی که شاه علتش را پرسید ، مصدق السلطنه با حالت تمرض و توام با معصومیت گفت: « پیشگاه مبارک اعلیحضرت همایون شاهنشاهی عرض کنم که چاکر عهده‌دار وزارت جنگ خواهم بود. و بهتر است فدوی شخصاً عهده دار بشود و این کار مورد تصویب شاهانه واقع شود، » مخالفت شاه با این پیشنهاد منجر به استعفای نخست‌وزیر شد. مصدق هم مجلس را تحریک کرد ! ( همان مجلسی که بعدها لغو کرد).

اما  قوام در اواخر خرداد 1331 دچار اشتباه محاسباتی شد و خواست در برابر عوامفریبی مصدق قد علم کند و وجاهت و آبرو واندوخته سیاسی خود را در ترازو بگذارد.  با استعفاى مصدق (در 25 تیر 1330)،  از فرانسه به ایران آمد و  برای پنجمین بار نخست وزیر شد اما پنج روز بیشتر نبود (تا وقایع 30 تیر 1331 ) .  قوام واقع بین و خونسرد، پس از دریافت فرمان ، اعلامیة تحت نام «کشتیبان را سیاستى دگر آمد» را منتشر کرد که بهانه به دست هوچی ها داد.گرچه مصدقی ها آن را مبارزات مردم علیه رژیم شاهنشاهى قلمداد می کنند که کاملا بی ربط است. حزب توده علیه قوام گارد گرفت. همچین اسلامگرایان به جهت اشاره قوام به "جدایی دین از سیاست" در اعلامیه‌اش، مخالف سرسخت شدند و حتی آیت‌الله کاشانی به همراه مذهبیون، بازارها را به تعطیلی کشانده و اخطار کردند که اگر قوام بر سر کار بماند، حکم جهاد می‌دهند!  و در پی تظاهرات در ۳۰ تیر ۱۳۳۱ که چند نفر هم کشته شد، هوچی گری های طرفداران مصدق کار خود را کرد ! و قوام برای همیشه از سیاست ایران رفت. و حتی به حکم مصدق خانه قوام، تاراج شد!

شکی نیست که پیشنهاد ملی‌شدن صنعت نفت را ابتدا او به شاه مطرح کرده بود اما بعدها مصدق السلطنه آن را هم مصادره به مطلوب کرد تا  با تکرار دروغ، به نام وی تمام شود. چون مصدق بیشتر از قوام تقلید می کرد، یک ایده آلیست هوچی و عاشق هورا و کف و سوت خیابانی، و بی اصول. برای قوام ، میزان "محبوبیت و وجاهت ملی"  و محبوب القلوب بودن ، اهمیتی نداشت زیرا عوامفریب نبود! اما سیاست مصدق براین منوال بود. قوام با اکثریت توده بی سواد جامعه و یا رجال فاسد سیاسی رابطه ای نداشت.  دو رویی و دروغ هم برای قوام قابل تحمل نبود. همه چیز را با سوظن و بدبینی می‌نگریست زیرا تحرکات برخی اسما مقامات و یا دوستان را در ایجاد فتنه و فساد و بحران ، می دانست . قوام هم "کاریزما" داشت و هم برای ملک و مملکت و  منافع و مصالح ملی مفید فایده بود. نه مانند مصدق که تنها یک پیرمرد غشی بود و سیاستش ایران را به لبه پرتگاه کشانید.قوام یک زیرکی و توانایی خاصی داشت. نوکر هیچ قدرت خارجی هم نبود. دلالی هم برای قدرتی بزرگ نکرد. لااقل از این بازیگر زیرک و پراگماتیک در عرصه سیاست ، دو نامه تاریخی از وی به شاه به جا مانده که از مصدق السلطنه حتی ان دو هم نیست. به هیچ وجه " فرهیختگی و پختگی و درایت و تیزبینی" قوام قایل قیاس با مصدق السلطنه موج آفرین و پوپولیست نیست!

 مصدق و طرفدارانش به همراه حزب توده، تا توان داشتند در بدنام کردن قوام کوشیدند و فتنه کردند ! و بی ربط هم نیست اگر بگویم شاه  هم از تخریب قوام استقبال می‌کرد!  و اگر قوام‌السلطنه در 30 تیر در قدرت می‌ماند برای منافع و مصالح ایران هم  بهتر بود. قدرت دربار و شاه افزایش نمی یافت و هم موضوع نفت به سامان می رسید  و هم عزاداری 28 مرداد درست نمی شد و خیلی از مشکلات دیگر هم بر مردم تحمیل نمی شد ! . شاه قدر قوام را ندانست و نسبت به وی توهم داشت!

  قوام دوباره راهی دیار غربت و اروپا شد و پس از سرنگونی مصدق در ماجرای 28 مرداد 1332 و نجات ایران از فرو رفتن در مرداب شوروی، در 6 فروردین 1333 به ایران آمد.  اما دیگر از نظر جسمی ناتوان بود

یک سال بعد از بازگشت قوام، در سن 82 سالگی ، در 31 تیر 1334 قلبش از طپش بازایستاد و مقبره خانوادگی اشدر قم دفن شد. ( در هفتاد سالگی صاحب یک پسر بنام حسین شد. که روز مرگ قوام، 8 ساله بود.) به قول خود قوام : " بالاخره روزی خواهد رسید که مردم بی غرضی در این مملکت اوراق تاریخ را ورق بزنند و از میان سطور آن، حقایق مربوط به زمان ما را بخوانند... من می‌روم و تاریخ ایران قضاوت خواهد کرد که به روزگار این ملت چه آمده‌است و به پاداش فداکاری های خادمین مملکت چه رفتاری شده". که منزل او در خیابان 30 تیر بارها آتش زده و غارت شده( یک عمارت هشت ضلعی ، به سبک معماری عصر سلجوقی در زمینی در حدود 7-8 هزار متر) اما امروز موزه آبگینه است. افسوس مظفر فیروز که تا سال 1368 زنده بود و در پاریس زندگی می کرد، ناگفته های قوام را بازنگفت.

*پژوهشگر تاریخ معاصر